اسطوره ها در دین زرتشت

اسطوره در دین زرتشت از جایگاه والایی برخوردارند به کونه ای که می توان این دین را دین اسطوره ها نامید. در دین زرتشت برای هر واقعه چه ماورایی و چه زمینی وصفی اسطوره ای وجود دارد.

اسطوره در دین زرتشت از جایگاه والایی برخوردارند به کونه ای که می توان این دین را دین اسطوره ها نامید. در دین زرتشت برای هر واقعه چه ماورایی و چه زمینی وصفی اسطوره ای وجود دارد.

اسطوره ها در دین زرتشت

ستیز میان خدایان و دیوان در دین زرتشت

آریاهای باستان به دو نیروی متضاد «راستی» یا «نظم» (اَشَه) و «دروغ» یا «بی نظمی» اعتقاد داشتند و این همان اندیشه ای است که دین زردشتی آن را اتخاذ کرد و گسترش داد. در این دین پیروان «راستی» اَشَوَن و بدکاران یعنی پیروان «دروغ» درُوگوَن نامیده می شوند.

چنین می نماید که زردشت در سرودهایش این تصور را داشته که مخاطبان او با اسطوره ای آشنا بوده اند که در آن این ثنویت به صورت دو روح متضاد درآمده بود، زیرا چنین می گوید:

از دو روح سخن خواهم گفت:

یکی از آن دو یعنی روح مقدس در آغاز هستی به روح مخرب گفت:

«نه اندیشه های ما با هم موافق اند، نه تعلیمات ما و نه نیروهای اندیشه ما، نه گزینش های ما، نه گفتار ما و نه کردار ما، نه وجدان ما و نه روح ما.»

این اندیشه تضاد دو نیرو چنان در آیین زردشتی متأخر تحول یافت که دو نوع واژگان متفاوت (در متون) به کار رفته است. چنان که وقتی زردشتیان به نیروهای خوب اشاره می کنند، کلمات «سر» و «دست» و «گفتن» و «درگذشتن» را به کار می برند، اما هنگامی که عضوی از نیروهای بد مورد نظر است از کلمات «کمال» (کله) و «گَو» (دست) و «دَو» (هرزه گویی) و «مردن» (هلاک شدن) استفاده می کنند.

در نظر زردشتیان گناهی بزرگ تر از اینکه کسی نیک را با بد شریک بداند، نمی تواند وجود داشته باشد، یعنی کسی عقیده داشته باشد که جهان خوب آفریده ی اهریمن است.

عکس این مطلب نیز کاملا صادق است: گناهی بزرگ تر از این وجود ندارد که کسی خدا را با شر انباز کند. خوب و بد واقعیت هایی متضادند، همان گونه که تاریکی و روشنی، یا زندگی و مرگ. این ها جوهر های متضادند نه اینکه فقط جلوه های متفاوتی از حقیقت واحدی باشند. شر فقط عدم خیر نیست، بلکه جوهر و نیرویی واقعی است. خوب و بد نمی توانند همزیستی داشته باشند، آن ها هم دیگر را نابود می کنند و باید نهایتا از دو علت اوُلی ناشی شده باشند که خود دشمن هم هستند و آشتی ناپذیر. تضاد خوب و بد، یا خدا و شیطان -اگر اصطلاحات مسیحیت را به کار بریم- اساس کل اسطوره شناسی، خدا شناسی و فلسفه دین زردشتی است.

برای اینکه ببینیم این دو نیرو چگونه حاصل شده اند، باید نخست به تصور زردشتیان درباره نیروهای ایزدی و دیوی و سپس به اسطوره های آن ها نظر بیفکنیم.

نیروهای خیر در دین زرتشت

اَهُورَه مَزدا (اورمزد در متون بعدی) به معنی سرور دانا نامی است که زردشتیان به خدا داده اند.

چنانکه از نام او بر می آید ویژگی او خرد است، کسی است که نه فریب می خورد و نه می فریبد. این سرور، بخشنده و خیر مطلق است.

او که پدر و مادر آفرینش است، مسیر خورشید و ماه و ستارگان را ساخته است. او بوده و هست و خواهد بود.

به سخنی دیگر او جاودانه است، اما در دوران کنونی قادر مطلق نیست، زیرا توانایی او به دلیل دشمن عمده اش یعنی اهریمن محدود است. اما زمانی خواهد رسید که بدی مغلوب شود و اهوره مزدا با قدرت مطلق فرمانروایی کند.

عباراتی که اورمزد با آن ها توصیف شده است، غالبا با طبیعت ارتباط دارند. او جامه ای مزین به ستارگان در بر دارد. زیباتریت شکل های او شکل خورشید بر آسمان و تجسم روشنی بر روی زمین است. گویند که «خورشید تیز اسب» چشم اوست. تختش در عرش اعلی، در نور آسمانی جای دارد و در آن جا درباری دارد و فرشتگانی که در خدمت اویند و فرمان هایش را اجرا می کنند. گرچه ممکن است گروهی این نماد پردازی را حقیقی پنداشته باشند، اما نباید تصور کرد که همه زردشتیان بر این عقیده اند. بیشتر اسطوره ها، همان طور که خواهیم دید، خصوصیتی انتزاعی دارند.

در نظر زردشتیان اورمزد برتر از کل خیر مطلق است و با بدی هیچگونه ارتباطی ندارد.

زردشتیان خدای مسیحیان را به سبب اینکه روا می دارد که آفریدگان او و حتی پسر خودش، دچار رنج شوند، محکوم می کنند. رنج بردن را بد می دانند، زیرا رنج «آفرینش خوب» را تباه می کند و این امری است که خدا اکنون نمی تواند اختیار آن را در دست داشته باشد. اما روزی بر آن چیره خواهد شد. خدا سرچشمه همه نیکی هاست: روشنایی، زندگی، زیبایی، شادی و تندرستی. او نیرویی است در پس هر سریری و سرچشمه الهام همه راستی هاست و نماد زمینی او مرد پارساست.

اَمِشَه سپِنتَه ها (امشاسپندان)، پسران و دختران خدا

زردشت از هفت وجود یا «جلوه» خدا سخن می گوید که خدا آنان را بر حسب اراده خود آفریده است. آن ها عبارتند از سپِنتَه مَینیو (سپند مینو)، وُهُومَنَه (بهمن)، اَشَه (اردیبهشت)، خشَثرَه وَیریَه (شهریور)، اَرمَیتی (اسپندارمد)، هَوروَتات (خرداد) و اَمِرِتات (مرداد)، به ترتیب به معنی روح نیکوکار، اندیشه نیک، راستی، شهریاری مطلوب، اخلاص، کمال و بیمرگی.

مشخصه اصلی خدا «روح نیکوکار» یا «آفریننده» است. این مشخصه منحصرا به خدا تعلق دارد، اما جلوه های دیگر تجلیاتی از خدا هستند که در هر یک از آن ها انسان می تواند سهیم باشد: این جلوه ها وسیله هایی هستند که خدا را به انسان و انسان را به خدا نزدیک می کند.

زردشت اظهار می دارد که هر که به اهوره مزدا روی آورد و از او اطاعت کند، از طریق کارهای «اندیشه نیک» به کمال و «بی مرگی» خواهد رسید. به واسطه «اندیشه نیک» است که آدمیان راه «راستی» را دنبال می کنند و به کمال و بی مرگی دست می یابند و بدان وسیله به «شهریاری» می رسند. بدین گونه است که انسان می تواند در سرشت خدا سهیم باشد. در حقیقت وظیفه دینی انسان این است که با منبع غایی یا آفریدگار یکی باشد.

مباحث فاضلانه بسیاری درباره اصل و منشأ این «جلوه ها» مطرح شده است. بعضی برآنند که اصل و منشأ این شخصیت ها خدایان باستانی هستند. اما اصل آن ها هرچه باشد، آن چه بیش از همه مهم است، احساس آرمان های والا و اندیشه عمیقی است که در بر دارند. در دین زردشتی متأخرتر تصویر پردازی تخیلی بیشتری در مورد این شخصیت ها که آن ها را با فرشتگان بزرگ مسیحی مقایسه کرده اند، به کار رفته است.

اهوره مزدا را با «روح آفریننده» (سپند مینو) یکی شمرده اند و سرَوشَه (سروش) به تعداد امشاسپندان افزوده گشته است تا ساخت هفتگانه «سلسله مراتب» ایزدی تکمیل شود. همه هفت (امشاسپندان) بر تخت های زرین در کنار اهوره مزدا در اقامتگاه خود یعنی «خانه سرودها» قرار دارند، عرش که راستکاران پس از مرگ به آن می رسند. هر یک از امشاسپندان بخشی از آفرینش را حمایت می کنند: بهمن حیوانات را، اردیبهشت آتش را، شهریور فلزات را، اسپندارمد زمین را، مرداد گیاهان را و خرداد آب را حمایت می کند. انسان تحت حمایت خود اهوره مزداست. این جاودانگی همگی چنان نقش مهمی را در دین زردشتی ایفا می کنند که جای آن دارد که بر هر یک از آنان جداگانه نظری بیفکنیم.

وهُومَنَه (بهمن)، اندیشه نیک

بهمن، نخستین زاده خدا، در طرف راست اهوره مزدا می نشیند و تقریبا نقش مشاور را دارد. اگرچه او پشتیبان حیوانات سودمند در جهان است، با انسان نیز سروکار دارد.

بهمن بود که آشکارا در برابر زردشت نمایان شد و اوست که گزارشی روزانه از اندیشه و گفتار و کردار مردمان تهیه می کند. پس از مرگ، بهمن روان پارسایان را خوشامد می گوید و آنان را به بالا ترین قسمت بهشت رهنمون می شود. در پس این تصویرپردازی باز هم این اعتقاد وجود دارد که «اندیشه خوب» (بهمن) مظهر خرد خداست که در وجود انسان فعال است و انسان را به سوی خدا رهبری می کند؛ زیرا از طریق «اندیشه نیک» است که به شناخت «دین بهی» می توان رسید.

دیوانی که بهمن با آنان مخالف است، عبارتند از «اَیشمَه» (خشم) و آز (غلط اندیشی) و بالاتر از همه، اَکَه مَنَه (اَکُومَن: اندیشه بد یا بی نظمی).

اَشَه (اردیبهشت)، راستی

اردیبهشت که زیباترین امشاسپندان است، نه تنها در برابر ناراستی قرار می گیرد، بلکه نماینده قانون ایزدی و نظم اخلاقی در جهان نیز هست.

شخص مؤمن اَشَوَن یعنی «پیرو اشه» نامیده می شود. آنانی که اَشَه را نمی شناسند، از بهشت محروم اند، زیرا آنان بیرون از کل نظم خدا هستند. پارسایان نیایش می کنند تا بتوانند این فرمانروای بهشتی را ببینند و راهش را دنبال کنند و در بهشت پر از شادی او به سر برند. اشه نظم را در روی زمین نگاه می دارد، زیرا بیماری و مرگ و دیوان و جادوگران و آفریدگان شریر یعنی همه آنانی را که با نظم جهانی که خواست خداست به مخالفت برمی خیزند، سرکوب می کند. اشه حتی نظم را در دوزخ نگاه می دارد و مراقبت می کند که دیوان بدکاران را بیش از آن چه سزاوار آنند، تنبیه نکنند.

هماورد اصلی او ایندرَه (اندر) است، که «روح ارتداد» در انسان است، زیرا ارتداد چیزی است که انسان را از قانون و نظم خدا دور می سازد.

خشَثرَه وَیریَه (شهریور)، شهریاری مطلوب

از جهات بسیاری شهریور انتزاعی ترین امشاسپندان است. او مظهر توانایی، شکوه، سیطره و قدرت خداست.

در جهان مینویی او نماینده فرمانروایی بهشتی است و در زمین نماینده آن سلطنتی است که با کمک کردن به فقرا و ضعفا و با چیرگی بر همه بدی ها، اراده خدا را در آن مستقر می کند. به دلیل پشتیبانیش از فلزات، وی با جاری شدن فلز گداخته ای که در پایان جهان همه مردمان را به آزمایش خواهد کشید، ارتباط دارد. از این رو، گفته می شود که خدا از طریق او پاداش و مکافات اخروی را تعیین می کند.

هماورد اصلی او سَوروَه است که سردیو «حکومت بد» و «هرج و مرج» و «مستی» است.

اَرمَیتی (اسپندارمد)، اخلاص

اسپندارمد دختر اهوره مزداست و در طرف چپ او می نشیند. چون زمین زیر نظر اوست، می گویند که به چهارپایان چراگاه می بخشد، اما خصوصیت راستین او از نامش برمی آید که «بجا اندیشی» یا «اخلاص» معنی می دهد. وی مظهر فرمانبرداری مؤمنانه، هماهنگی مذهبی و پرستش است.

در مورد او می گویند که در برابر زردشت ظاهر شد، و این نمادی مناسب است برای نشان دادن فرمانبرداری صادقانه پیامبر نسبت به پیام خود و احساس مخلصانه او.

اسپندارمد وقتی که دزدان و مردان بد و زنان بی ملاحظه آزادانه روی زمین راه می روند آزرده می شود، اما زمانی که پارسایان به کشت و کار و پرورش چهارپایان می پردازند یا هنگامی که فرزند پارسایی زاده می شود، شادمان می گردد.

هماوردان اصلی او تَرومَیتی (گستاخی) و پَریمَیتی (کج اندیشی) اند.

هَوروَتات (خرداد) و اَمِرَتات (مرداد) کمال و بی مرگی

چون این دو موجود مادینه همیشه در متون با هم ذکر می شوند، در این جا نیز با هم مورد بحث قرار می گیرند. خرداد که به معنی تمامیت، کلیت و پُری است (غالبا کمال معنی می شود)، مظهری است که از مفهوم نجات برای افراد بشر. مرداد (تحت اللفظی به معنی بیمرگی) تجلی دیگر رستگاری و جاودانگی است.

این دو امشاسپند با آب و گیاه ارتباط دارند و هدایای آنان ثروت و رمه چهارپایان است، به گونه ای که این دو نماینده آرمان های نیرومندی، سرچشمه زندگی و رویش هستند.

هماوردان خاص آنان «گرسنگی» و «تشنگی» اند.

سرَوشَه (سروش)، فرمانبرداری

سروش به معنی اطاعت یا انضباط، یکی از چهره های محبوب دین زردشتی است. این ایزد در همه آیین های دینی حضور دارد، زیرا او در نیایش ها و سرودهای مردمان جای دارد و خدایی است که نیایش ها را به بهشت منتقل می کند.

سروش را در سرودش به عنوان «سروَر مناسک دینی» به یاری می خوانند و از آنجا که مناسک زردشتی نیروی مؤثری است که بدی را نابود می کند، از این رو، سروش نیز چون جنگ جوی مسلح و بهترین درهم کوبنده «دروغ» توصیف شده است. با تبر جنگی اش کاسه سر دیوان را خرد می کند و به اهریمن ضربت می زند، اما او بیش از همه مخالف اَیشمَه (خشم) است.

«فرمانبرداری» که تجسم کلام مقدس است، نیرویی است که در نبرد همیشگی علیه نیروهای مخرب شر پیروزی به همراه می آورد. خصوصیات انتزاعی این شخصیت روشن است، اما از تصویر پردازی اساطیری نیز عاری نیست. مثلا سروش جهان را در شب هنگامی که دیوان این سو و آن سو پرسه می زنند پاسداری می کند. او نخستین کسی بود که گاهان را بر خواند و بر سُم یعنی شاخه های مقدسی را که در مناسک به کار می رود، گسترد و دعاها را تقدیم اهوره مزدا کرد. خانه هزار ستونی او در بالاترین قله کوه البرز (هَرَیتی) است. این خانه از درون، خود به خود روشن است و از بیرون، از ستارگان نور می گیرد. از آن جا چهار اسب سفید زیبا با پاهای زرین تندرو او را در گردونه اش به پیش می رانند. سروش کسی است که روان را پس از مرگ خوشامد می گوید و از آن مراقبت می کند. همراه با مهر و رَسن بر داوری روان ریاست دارد.

این تصویر پردازی اساطیری به خوبی روشنگر این نکات است: برداشت دین زردشتی از مناسک، تکیه بر اطاعت از کلام ایزدی، فرمانبرداری به عنوان تجسمی از کلام ایزدی، مناسک دینی و فرمانبرداری به عنوان نیروهایی که روان را محافظت و سرانجام سرنوشت او را تعیین می کنند. در دین زردشتی فرمانبرداری خصوصیتی انفعالی به شمار نمی رود، بلکه بیشتر نیرویی فعال و پیروزمند در نبرد با شر محسوب می شود.

این همان تصویری از «اطاعت» است که در گاهان می بینیم. زردشت زندگی خود را همراه با اندیشه و گفتار و کردار نیک و اطاعت و توانایی خویش، به خدا و به راستی پیشکش می کند. همچنین، اطاعت سرانجام موجب اجر و پاداش می شود.در نتیجه، در رسیدن به راه راست اهوره مزدا، «فرمانبرداری» از همه چیز برتر است. دانشمندان درباره ابهام مفهوم «فرمانبرداری» در گاهان این بحث را پیش می کشند که آیا «فرمانبرداری» فقط یک مفهوم انتزاعی است یا یک خداست، اما شاید زردشت قصد این ابهام را داشته است. در کتاب های متأخر پهلوی گاهی سروش یکی از امشاسپندان به شمار آمده است، اما شاید این امر تحریف عمده ای در تعلیمات پیامبر، آن گونه که بعضی می پندارند، نباشد.

ایزدان، یا موجودات ستودنی

در دین زردشتی امشاسپندان تنها موجودات آسمانی نیستند، یَزَته ها یعنی «موجودات پرستیدنی، ستودنی» نیز وجود دارند. در مجمع آسمانی، ایزدان از لحاظ رتبه در رده سوم بعد از اهوره مزدا و امشاسپندان قرار دارند. اگر چه ایزدان اصولا بی شمارند، اما بدیهی است که بعضی چهره ها بر دیگران تفوق دارند و اینان عمدتا ایزدانی هستند که روز خاصی از ماه در تقویم زردشتی به آنان اختصاص دارد. مهم ترین آنان مانند مهر (میثرَه) و ناهید (اَناهیتا) معمولا سرود یا «یشتی» مخصوص به خود دارند.

اگر این دین را دینی معتقد به خدایان بسیار به شمار آوریم و ایزدان را خدایانی از مجموعه خدایان، مانند شخصیت های اساطیر یونان باستان، بدانیم، لااقل در مورد دین زردشتی کنونی، به خطا رفته ایم. زردشتیان اعتقاد دارند که اورمزد چنان بزرگ و والاست که انسان نباید با تظلم های کوچک، توبه ها و پیشکش های خود خاطر او را آشفته کند. به جای او، مردم نگهبان خاص خود را انتخاب می کنند و بدو تقرب می جویند. این کار به این معنی نیست که آنان عشق و قدرت و فرمانروایی اهوره مزدا را بزرگ ندارند یا نستایند، همانگونه که کاتولیک های رومی با درخواست کمک و آسایش از قدیسان عشق به خدا را از نظر دور نمی دارند. بنابراین، پارسیان (= زردشتیان) به حق ادعا می کنند که قرینه حقیقی ایزدان (زردشتی)، خدایان متعلق به مجموعه خدایان دوران قدیم (یونان) نیستند، بلکه قدیسان یا فرشتگان مسیحیت اند.

بنابراین، در دین زردشتی ایزدان موجودات جهان مینویی هستند. به طور خلاصه، زردشتیان به یک خدا یا نیروی غایی یعنی اهوره مزدا اعتقاد دارند که نیکی و خرد و دانایی مطلق است و انسان می تواند با بهره داشتن از جلوه های مختلف شخصیت او و با دنبال کردن راه «اندیشه نیک» و «راستی»، در وجود او شریک باشد. اراده او در جزئیات امور تعدادی از فرشتگان به مرحله اجرا در می آورند که خود مورد عشق و علاقه مؤمنانند، اگرچه هیچکدام از آنان هرگز نمی توانند جای «سرور دانا» (اَهُورَه مَزدا) را بگیرند. متضاد درگاه بهشتی، جهان «روح شر» (= اهریمن) است و اینک بدان می پردازیم.

نیروهای شر در دین زرتشت

متن های ایرانی برای خواننده شکی درباره ی طبیعت هراس انگیز و پست جهان دیوی بر جای نمی گذارد، ولی این دنیا ندرتاً با همان بیان روشنی که دنیای بهشتی توصیف می شود، وصف می گردد.

در چنین نظام مرتبی دیوان بزرگ به اندازه فرشتگان درست جا نیفتاده اند و ما فقط می توانیم طرح سلسله مراتب آنان را بازسازی کنیم، زیرا آنان در پایان جهان هرکدام در برابر یکی از موجودات ایزدی قرار می گیرند. این فقدان نظام نمی تواند غیرعمدی باشد، چون یکی از خصوصیات عمده ی شر بی نظمی و ناهناهنگی آن است.

اَنگرَه مَینیو (اهریمن)

اَنگرَه مَینیو که نامش به صورت اهریمن در فارسی میانه می آید، رهبر گروه دیوان است.

گرچه اسمش در گاهان به صورت نام خاص ذکر نمی شود، ولی خود این ترکیب به کار می رود و فکر حضور «وجود شریر» کاملا هویداست. هدف او ویران کردن و تخریب جهان است.

او در «جایگاه شرارت» یا «جایگاه بدترین اندیشه» اقامت دارد و گویند که دیوان «زاده های هدف بد» هستند. چون در گاهان در این مورد، مانند موارد دیگر، شخصیت ها به صورت انتزاعی خود توصیف می شوند، بنابراین، برای توصیف های اساطیری باید به متن های بعدی روی آورد.

اهریمن دیو دیوان است و در مغاکی در تاریکی بی پایان در شمال که بر حسب سنت جایگاه دیوان است، اقامت دارد. نادانی و زیان رسانی و بی نظمی ویژگی های اهریمن اند. او می تواند صورت ظاهریش را عوض کند و به شکل چلپاسه و مار و یا مرد جوانی ظاهر شود. هدف او همیشه نابود کردن آفرینش اورمزد است و برای رسیدن به چنین مقصودی به دنبال اعمال آفریدگار است تا آن ها را به تباهی بکشاند. همانگونه که اورمزد زندگی را می آفریند، اهریمن مرگ را به وجود می آورد؛ در برابر تندرستی بیماری را و در برابر زیبایی زشتی را ایجاد می کند. همه بیماری های مردم به تمامی از اهریمن ناشی می شوند.

تولد زردشت ضربه بزرگی بر اهریمن بود که کوشید تا پیامبر را بفریبد و او را به سوی بدی سوق دهد، اما طرفی بر نبست. در پایان جهان، اهریمن به رغم همه کوشش هایش شکست می خورد و آفرینش بد او نابود می شود. درخور توجه است که در متن های متأخر آمده است که اهریمن صورت مادی (= گیتی) ندارد. چنین می نماید که این فکر از اینجا ناشی می شود که جهان مادی آفریده خداست و در نتیجه الزاما باید خوب باشد. چون خوب و بد نمی توانند همزیستی داشته باشند، در نتیجه اهریمن نمی تواند صورت مادی داشته باشد، بلکه فقط می تواند مانند انگلی در تن آدمیان و حیوانات جای گیرد، و این را نمی توان هستی مادی حقیقی به شمار آورد.

اَیشمَه، خشم

اَیشمَه یعنی دیو خشم و غضب و خشونت بی حد، تجسم بی رحمی و قساوت است که پیوسته درصدد برانگیختن ستیز و جنگ است و وقتی دیگر نمی تواند برای «آفرینش خوب» شری به وجود آورد، توجهش را به سوی «آفرینش بد» معطوف می دارد و در اردوی دیوان نزاع برپا می کند.

در یورشش بر آدمیان، به ویژه زبان بدکاران او را یاری می دهد، زیرا اینان خشم و غضب را برمی انگیزند. «خشم» آنانی را که تحت تأثیر مسکرات قرار می گیرند، همراهی می کند و دیوان «ژولیده مو» فرزندان او به شمار می روند. سروش که تجسم فرمانبرداری و اخلاص دینی است، از اعمال مخرب او در جهان جلوگیری می کند و همین نیروست که سرانجام جهان را از دست خشم رهایی می بخشد.

اَژی دَهاکَه (ضحاک)

اصطلاح «دروج»، «دروغ» یا «فریب» غالبا به عنوان لقبی برای اهریمن (اَنگرَه مَینیُو) یا برای دیو خاصی، یا همچنین برای طبقه ای از دیوان که مشهور ترین آن ها ضحاک (اَژدی دَهاکَه) است، به کار می رود. وی چهره ای است که قبلا هم به او برخورده ایم.

ضحاک که دارای سه سر و شش چشم و سه پوزه است، روشن تر و اساطیری تر از دیوان دیگر توصیف شده است. بدن او پر از چلپاسه و کژدم و دیگر آفریدگان زیانکار است به طوری که اگر آن را بدرند، همه جهان از چنین آفریدگانی پرخواهد شد. ضحاک در موقعتی به ناهید (اَناهیتا) صد اسب و هزار گاو نر و ده هزار گوسفند قربانی تقدیم داشت و درخواست کرد که بتواند زمین را از جمعیت خالی کند-و این آرزوی همیشگی او بود. در موقعیتی دیگر از کاخ ناخجسته خود که دارای تیرک های زرین و تخت و سایبان است، با تقدیم قربانی به وای تقرب جست، اما هردو موجود ایزدی (ناهید و وای) خواست های ویرانگرانه او را رد کردند.

این فرزند اهریمن که انباشته از میل به تخریب بود، درصدد خاموش کردن شعله آتش مقدس برآمد، اما جم قهرمان او را از این کار بازداشت. ضحاک انتقام خود را از او گرفت، زیرا نه تنها دختران این فرمانروای بزرگ را ربود، بلکه خود جم را هم با اره به دو نیم کرد. اما حلاوت پیروزی ضحاک عمری کوتاه داشت، زیرا فریدون قهرمان، دختران جم را آزاد ساخت و ضحاک را در کوه دماوند زندانی کرد. او تا پایان تاریخ جهان در آن جا باقی می ماند و آنگاه دوباره به جهان حمله می کند و یک سوم آفریدگان را می بلعد و به آتش و آب و گیاه آسیب می رساند تا سرانجام به دست گرشاسب که دوباره زنده گشته، کشته شود.

طبیعت شر

این ها سه دیوی هستند که به روشن ترین وجهی توصیف شده اند. در مورد دیوان دیگر فقط نامشان را می دانیم ولی از خصوصیاتشان اطلاع کمی داریم. با این همه، حتی از این شواهد اندک نیز می توانیم تصویر نسبتا روشنی از خصوصیت کلی شر و مظاهر آن به دست آوریم.

«رشک» و «خودپسندی» و «کاهلی» و «غلط اندیشی» از زمره دیوانند. یکی از دیوان که غالبا از او نام برده می شود، «دروج نَسو» یا دیو لاشه است که تجسم روح تباهی و تلاشی و سرایت بیماری ها و ناپاکی است. یکی دیگر از نیروهای شر «جَهی» است که تجسم مادینه و اهریمنی هرزگی است. یاتوها (=جادوگران) یعنی ساحران یا جادوگران مظاهر دیگری از نیروهای مخرب شر هستند.

بنابراین، کل شخصیت شر منفی است: هدف های او خراب کردن و فاسد کردن و بد شکل کردن است. بزرگ ترین کار او وارد آوردن رنج و مرگ و فساد و تباهی آشکار بر انسان، سر دسته آفریدگان خداست. هرچه در انسان و در جهان بد است، چه بدی جسمانی و چه بدی اخلاقی، کار اهریمن است.

زردشتیان از جهت اصول عقاید دینی با مسئله ای در مورد علت وجود شر در جهان که بیشتر مذاهب توحیدی باید به آن بپردازند، یعنی این که چرا خدا رنج کشیدن را جایز می شمرد، مواجه نیستند. پاسخ دین زردشتی این است که خدا آن را جایز نمی شمرد. شر واقعیتی است که خدا در حال حاضر اختیار آن را در دست ندارد، اما سرانجام روزی پیروزی از آن اوست. تاریخ صحنه نبرد میان این دو قدرت است. اکنون به مفهوم این تاریخ در اسطوره های آفرینش و مرگ افراد بشر و پایان جهان می پردازیم.

دین زرتشت و اسطوره آفرینش

اورمزد که در اوج یعنی در روشنی بی پایان مستقر است، با اهریمن شریر که در عمیق تاریکی قرار دارد، تماس مستقیمی ندارد، زیرا میان این دو خلأ است. بنابراین، نیروی هر کدام در برابر دیگری محدود است و خلأ هر کدام از آن دو را از جهت مکان محدود می سازد. اورمزد جاودانی است، اما اهریمن چنین نیست، زیرا روزی نابود خواهد شد.

در آغاز هر دو وجود داشتند بی آنکه به نبرد بپردازند. اورمزد با علم مطلق خود از وجود «روح بد»، یعنی اهریمن، آگاه بود، ولی اهریمن که همیشه نادان و احمق است، از هستی اورمزد آگاهی نداشت. به محض اینکه اورمزد و روشنی را دید، طبیعت ویرانگرش او را به حمله و تخریب وادار کرد. اورمزد به او پیشنهاد آشتی داد به شرطی که «آفرینش خوب» را ستایش کند. اما اهریمن که دیگران را مثل خود می پندارد، گمان کرد که پیشنهاد آشتی فقط می تواند از موضع ضعف باشد. از این رو، آن را نپذبرفت و بر آن شد که هرچه را دیده بود، نابود کند.

اورمزد می دانست که اگر قرار شود نبرد تا ابد ادامه یابد، اهریمن به راستی تهدید خود را عملی می سازد. از این رو، پیشنهاد کرد که دورانی برای نبرد معین گردد. اهریمن از روی کندهوشی آن را پذیرفت. بدین گونه سرنگونی نهایی خویش را مسجل ساخت. چنین می نماید که نکته ای که در پس این تفکر نهفته است، این است که اگر «شر» را بگذارند که به آرامی و به تدریج بی مزاحمت به عمل بپردازد، می تواند دست به درهم شکستن و تخریب زند، اما اگر به صحنه نبرد کشیده شود و درگیر جنگ شود و به او فهمانده شود که وجود او از بهر چیست، نمی تواند توفیق یابد.

بنابر سنت زردشتی مقبول همگان (=ارتدکس)، طول تاریخ جهان دوازده هزار سال است. نخستین سه هزار سال دوره آفرینش اصلی است؛ دومین سه هزاره بنا به خواست اورمزد سپری می شود؛ سومین سه هزاره دوران آمیختگی خواست خیر و شر است و در چهارمین دوره اهریمن شکست خواهد خورد.

در آیین زروانی که مهم ترین بدعت در دین زردشتی است، این دوازده هزار سال به صورت کاملا متفاوتی تقسیم شده است. نه هزار سال نخستین دوران فرمانروایی شر است و سه هزار سال انجامین زمان شکست آن است. شاید این صورت اخیر سنت قدیمی تری باشد.

بعد از تعیین دوران نبرد، اورمزد اَهُونَوَر را که دعای مقدس دین زردشتی است، برخواند. با شنیدن این هسته «دین بهی»، اهریمن ناتوانی خود را در شکست دادن نیروهای خیر دریافت و باز به دوزخ فرو افتاد و به مدت سه هزار سال در آن جا بی هوش ماند.

چون اورمزد می دانست که اهریمن طبیعت ویرانگری خود را هرگز عوض نمی کند، به آفریدن مخلوقات پرداخت. از همان جوهر روشنی خویش، صورت روحانی (یا «مینویی») آفریدگان خویش را به وجود آورد

نخست امشاسپندان را آفرید و سپس ایزدان را، و سرانجام به آفرینش جهان پرداخت: نخست آسمان، بعد آب و زمین و گیاه و حیوان و سرانجام انسان را آفرید. همه این آفریدگان کاملا مستقل از اهریمن هستند و به هیچ روی در نیکبختی شان متکی به او نیستند، زیرا اورمزد برعکس اهریمن در صدد چیزی بر نمی آید که نتواند بدان دست یابد. آفریدگان تماما به خدا تعلق دارند. اورمزد هم مادر و هم پدر آفرینش است: گفته می شود که به عنوان مادر، نطفه جهان مینویی در او بسته می شود و به عنوان پدر، آن ها را به صورت مادی (=«گیتی») به دنیا می آورد.

اهریمن به نوبه خود زادگان خویش را از طبیعت بد خود می آفریند، یا بهتر بگوییم، بدآفرینی می کند و موجب پیدایش همه موجودات شریر، مانند گرگ و قورباغه و گردباد و طوفان و جذام و مانند آن ها می شود.

اسطوره آفرینش زردشتی بر پایه تصور باستانی از عالم قرار دارد. اما در این جا اورمزد است که آسمان را می آفریند. آسمان نه تنها پوشش سختی است که جهان را در بر می گیرد، بلکه زندانی نیز هست که اهریمن در آن به دام افتاده است.

هنگامی که اول بار آفریدگان به وجود آمدند، در حالت «مینویی» بودند: درخت بدون پوست و خار بود، و گاو سفید و درخشنده همچون ماه، و گیومرث که نمونه نخستین انسان است، همچون خورشید می درخشید. این حالت مینویی با حمله سخت اهریمن به جهان بر هم خورد.

پس از آن که اهریمن بیهوش به دوزخ افتاد، دیوان کوشیدند تا او را از بیهوشی به در آورند و بدو قول دادند که به آفریدگان حمله کنند و آنان را دچار درد و اندوه کنند، اما هیچ سودی نداشت. آنگاه جَهی بدکار که تجسم همه ناپاکی های زنانه است، سر رسید و قول داد که «مرد راستکار» و «گاو» را دچار چنان رنج های بی شماری کند که زندگی در نظرشان بی ارزش شود. جهی همچنین قصد خود را برای حمله به آب و زمین و گیاه و آتش و در واقع به همه آفریدگان ابراز داشت. بدین گونه اهریمن جانی تازه گرفت و برای سپاسگزاری، این آرزوی جَهی را برآورده ساخت که مردان آرزوی او را کنند.

آنگاه اهریمن به همراهی همه دیوان از جای برخاست تا به جهان حمله کند. آسمان را شکافت و به درون آن آمد و آسمان از او ترسید «همچون بره از گرگ». از آب گذشت و به وسط زمین رسید و به آفریدگان مادی («گیتی») حمله کرد. زمین چنان تار شد که در هنگام ظهر مانند شب تاریک می نمود. آفریدگان سهمناک بر روی زمین رها شدند و پلیدی آن ها چنان همه جا را فرا گرفت که حتی به اندازه نوک سوزنی از زمین از آلودگی بر کنار نماند. گیاه زهرآلود شد و پژمرد.

اهریمن به گاو و گیومرث روی آورد و آن دو را به «آز و نیاز و درد و گرسنگی و بیماری و عیب و کاهلی» دچار کرد. پبش از آنکه اهریمن به سوی گاو بیاید، اورمزد بدو بنگ داد تا رنج مرگ را بر او آسان کند، اما سرانجام شیر او خشکید و مرد.

آنگاه نیروی هزار دیو مرگ آفرین بر «انسان» که متحد اصلی خدا و دشمن بزرگ شر است روی آورد، اما حتی اینان نیز نتوانستند پیش از آن که اجل او فرا رسد او را بکشند، زیرا فرمانروایی «انسان» سی سال تعیین شده بود. همه چیزها خراب شد، دود و تاریکی با آتش درآمیخت و آفریدگان مقدس تغییر شکل دادند.

به مدت نود روز موجودات «مینویی» با دیوان در جهان مادی به نبرد پرداختند؛ هماورد هرکدام از فرشتگان بزرگ سردیوی بود و هر چیز خوبی مورد حمله همتای خود قرار گرفت: «دورغ» در برابر «راستی»، «افسون جادوگری» در برابر «کلام مقدس»، «افراط» و «تفریط» در برابر «اعتدال»، «کاهلی» در برابر «کوشایی»، «تاریکی» در برابر «روشنی»، «نابخشایندگی» در برابر «بخشایش». بر هرچه در همه جهان مادی و در سپهر بود حمله شد و سرانجام «انسان» نیز کشته شد.

این زمان چنین می نمود که حمله اهریمن کاملا موفقیت آمیز بوده و آفریدگان خوب تماما نابود گشته اند، و چنین می نمود که حرکت نامنظم که دستاورد شر است بر نظم و آرامش پیروز شده و کار اورمزد به ظاهر ناموفق بوده است.

با این همه، به رغم همه این ظواهر، کار «خیر» به پایان نرسیده بود، زیرا زحمت شر تازه شروع شده بود. اهریمن پس از این پیروزی نمایان در پی آن برآمد که به جایگاه طبیعی خود که تاریکی است، بازگردد، اما دریافت که هم «مینوی آسمان» که همچون مرد جنگجویی زره بر تن داشت، و هم «فرَوَشی» های (فرَوَهر های) مردمان راه را بر او بسته اند.

«فرَوَشی» ها گروه معروفی در اساطیر ایرانی هستند. همانگونه که هر یک از آفریدگان مادی یک اصل «مینویی» دارد، انسان نیز یک «خود» آسمانی دارد که «فرَوَشی» اوست. هر بدیی که آدمی در روی زمین بکند، «خود» آسمانی و حقیقی او تأثیرناپذیر باقی می ماند، و فقط وجود زمینی انسان است که به سبب گناهانش در دوزخ رنج می برد (گرچه در متنی آمده است که حتی «فروشی» ها هم ممکن است به دوزخ روند).

گروه «فروشی» های مقدس به میل خود داوطلب شدند که اورمزد را در نبرد یاری کنند، و همچون «سواران دلاور نیزه به دست» به صف ایستاده اند و اهریمن را از فرار از زندانی که خود به زور در آن وارد شده است، باز می دارند.

اهریمن که بدین گونه در جهان دشمن زندانی شده بود، پی برد که زندگی آغاز به شکوفایی کرده است. تیشتَر باران ایجاد کرد؛ آب ها آفریدگان بد را شستند و به درون سوراخ خای زمین بردند و زمین بارور شد. ولی ماجرا به پایان نرسیده بود، زیرا در پس این پیروزی ظاهری، تخم شکست اهریمن کاشته شد. چون «گاو» درگذشت پنجاه و پنج نوع غله و دوازده نوع گیاه دارویی از اندام های او روییدند و نطفه او به ماه رسید و در آن جا پالوده شد و انواع مختلف حیوانات از آن به وجود آمدند. به همین گونه، چون «انسان» درگذشت، نطفه او بر زمین فرو رفت. از تن او که از فلز بود، انواع مختلف فلزات به زمین رسید و از نطفه او مَشیَه و مَشیانه (مشی و مشیانه) که نخستین زوج بشر بودند، از زمین روییدند.

همانگونه که آسمان و آب (تیشتر) و «گاو» و «انسان» با اهریمن به نبرد پرداختند، گیاه و زمین و آتش و اعضای دیگر آفرینش نیز با وی به ستیز برخاستند. زندگی پیروز شد و مرگ که کار اهریمن است شکست خورد، زیرا از مرگ زندگی حاصل شد و نعمت های زندگی فراوان تر از قبل گشت. از گاو واحدی انواع گوناگون حیوانات به وجود آمدند و از «انسان»، پدر و مادر نسل بشر پیدا شدند.

هرگز از زمان آفرینش تا «بازسازی جهان» به صورت خالص، زمین از انسان تهی نبوده است و نخواهد بود، و اهریمن که عاری از خوبی است، این کامروایی رادر نمی یابد.

گرچه اهریمن می تواند افراد بشر را بکشد، اما به طور کلی شمار آدمیان پیوسته رو به افزایش است که نه تنها حمله های او را به شکست مبدل می سازند، بلکه حتی آن حمله ها را متوجه خود او می کنند.

نخستین پدر مادر بشر در دین زرتشت

نخستین زوج بشر از نطفه گیومرث که در زمین ریخته بود، بیرون آمدند.

نخست به شکل گیاهی پیوسته به هم روییدند به طوری که تشخیص این که کدام مرد است و کدام زن ممکن نبود. این دو با هم درختی را تشکیل می دادند که حاصل آن ده نژاد بشر بود. سرانجام وقتی به صورت انسان درآمدند، اورمزد مسئولیت هایشان را به آنان آموخت:

شما تخمه بشر هستید، شما نیای جهان هستید، به شما بهترین اخلاص را بخشیده ام، نیک بیندیشید، نیک بگویید و کار نیک کنید و دیوان را مستایید.

اما شر در آن نزدیکی در کمین نشسته بود تا آنان را از راه راست منحرف کند. اهریمن بر اندیشه آنان تاخت و نخستین دروغ را بر زبان آوردند-گفتند که اهریمن آفریدگار است. بدین گونه، انتساب اصل جهان به شر، نخستین گناه بشر بود، و از نظر زردشتیان این بدترین گناه است.

از این لحظه به بعد سرگردانی نخستین زوج در زندگیی که خدا برای آنان در نظر گرفته بود، آغاز گشت و در زندگی دچار سردرگمی شدند. قربانیی کردند که ایزدان را خوش نیامد و به نوشیدن شیر پرداختند. گرچه چاه کندند، آهن گداختند، افزار های چوبی ساختند و در کار - که در دین زردشتی فضیلت به شمار می رود - با هم سهیم شدند، اما حاصل آن آرامش و پیشرفت و هماهنگی که باید ویژگی جهان باشد، نبود بلکه نتیجه آن خشونت و شرارت بود.

دیوان اندیشه نخستین زوج بشر را با این اغوا که پرستش آنان بر پرستش خدا ترجیح دارد، تباه ساختند و به مدت پنجاه سال میل به هم آغوشی را از آنان ربودند که از نظر اخلاقی موجب تباهی آنان شد.

در این اسطوره بعضی تعلیمات مشخصه زردشتی را می توان دید: دورنمایی از جهان و از کار و از تولید مثل.

تجرد در دین زردشتی به هیچ روی تقوی به شمار نمی رود؛ در حقیقت درست عکس آن است، زیرا تجرد «آفرینش خوب» اورمزد را از افزایش باز می دارد و در نتیجه، موجب غفلت از یکی از وظائف اساسی دینی که بر هر مرد و زن فریضه است، می گردد. وقتی هم نخستین زوج فرزندانی پیدا کردند، آن ها را خوردند تا این که اورمزد شیرینی فرزند را برگرفت. آنگاه، سرانجام، مَشیَه و مَشیانه وظیفه خویش را با به دنیا آوردن همه نژادهای بشر به انجام رسانیدند.

 اسطوره ها در دین زرتشت

خدا و انسان در دین زرتشت

جهان شش هزار سال قبل از حمله اهریمن وجود داشت. به مدت سه هزار سال در حالت مینویی محض بود و به مدت سه هزار سال شکل مادی داشت، با این همه، به «مینو» پیوسته بود. جهان را اورمزد آفریده است تا با بدی نبرد کند.

حمله اهریمن به جهان همه بدی های اخلاقی و جسمانی را در آن ایجاد کرد. از حمله او، بر جهان و گیاهان و جانوران و انسان و حتی کل عالم ضربه وارد شد، اما اهریمن هر چه بکوشد، نمی تواند بر اصل زندگی فائق آید. چون نخستین انسان درگذشت، نطفه خود را بیرون ریخت که از آن نخستین زوج بشر به وجود آمدند. اگر چه این نخستین زوج نیز به نوبه خود دچار انواع حمله های سخت و اغواها شدند، اما نسل بشر رو به افزایش گذاشت.

عقیده اساسی این است که تاریخ جهان تاریخ جدال میان خیر و شر است. در این نبرد انسان فطرتا یاور خداست. وی نه برای بازی آفریده شده است، همانند بعضی از سنت های هندی، و نه موجودی است که تجلی گاه شکوه خدا باشد.

خدا به انسان نیاز دارد، همانطور که انسان به خدا. جهانی که انسان در آن زندگی می کند، گرچه از حمله های شر آلوده گشته است، اما اساسا خوب است، زیرا خدا پدر و مادر آن است. انکار این موضوع یکی از گناهان اساسی دین زردشتی است.

برخلاف مذاهب هلنی، زردشتیان با بی لطفی ماده را با روح مقایسه نمی کردند؛ آنان معتقد بودند که برای رسیدن به هستی آرمانی باید آن دو با هم در هماهنگی کامل باشند، و این همان هستی است که تاریخ به سوی آن در حرکت است و در پایان جهان، یا بهتر بگوییم در هنگام «بازسازی جهان»، تحقق یابد.

اسطوره های پایان جهان در دین زرتشت

تعلیمات دین زردشتی در مورد پایان کار جهان شامل دو بخش است: پایان زندگی فرد با فرا رسیدن مرگ و «پایان» جهان. این دو مطلب را به نوبت مد نظر قرار می دهیم.

اعتقاد به زندگی پس از مرگ در زمان نسبتا متأخری بخشی از اصول عقاید دینی یهودیان را تشکیل می دهد، اما این اعتقاد از قدیم ترین زمان ها بخش عمده ای از تفکرات ایرانی بوده است.

جاودانگی تنها به معنی نوید پاداش اخروی نیست، بلکه در حقیقت جایگاه حقیقی انسان است، زیرا آن چه به ظاهر انسان را نابود می کند، یعنی مرگ، سلاح اهریمن است. انسان برای زیستن ساخته شده است و نه برای مرگ. اگر فرضاً مرگ سخن آخر باشد، در این صورت اهریمن پیروزمند نهایی است و نه خدا.

دین زرتشت و زندگی پس از مرگ

پس از مرگ روان به مدت سه شب پیرامون تن می گردد. نخستین شب به سخنان خود در زندگی گذشته اش می اندیشد، شب دوم به اندیشه هایش و شب سوم به کردارهایش. این سه شب زمان تأسف روان است بر تن، تأسف مرگ تن، و نیز زمانی است که روان و تن آرزوی دوباره یکی شدن را دارند.

در این مدت دیوان آماده در کمین اند و پیوسته مشتاق تا روان را دچار آزار و عذاب کنند بی توجه به اینکه آنچه می کنند به جاست یا نه. از این رو، روان به پشتیبانی سروش عادل نیاز دارد و این حمایت از راه تقدیم هدایا و نیایش های خویشاوندان شخص درگذشته به دسا می آید. این سه شب همچنین دوران نگرانی و دل گرمی روان است. نگرانی از افکار بد خود در زمان زندگی و دل گرمی از فکر کارهای نیکش.

سه شب پس از مرگ، در سپیده دم (روز چهارم) هر روانی می رود تا دوباره اعمالش داوری شود. در طول زندگانی هر فردی مجموعه ای از صواب ها و یا خطاهای او در «خانه سرود» انبار می شود. این صواب ها و خطا ها را در ترازویی در برابر چشمان داوران که عبارتند از مهر و سروش و رَشن می سنجد. گرایشی به هیچ سو نیست، نه به سوی توانگران و نه به سوی درویشان، نه به سوی ناتوان و نه به سوی زورمندان. درباره هر انسانی کاملا بر اساس زندگی خاص خود او داوری می کنند.

اگر اندیشه ها و گفتارها و کردار های نیک بر بد افزون باشد، روان به بهشت می رود؛ و اگر بدی بر نیکی فزونی یابد، روان را به دوزخ می فرستند، اما اگر هر دو کاملا برابر باشند، روان به هَمِیستگان که جایی میانی است، می رود. زردشتیان نمی توانند این تفکر مسحیت را بپذیرند که زندگی و مرگ و قربانی یک فرد بتواند کفاره گناهان دیگران باشد. نتیجه چنین قضاوتی نمی تواند حتی شایسته عدالت بشری باشد، چه رسد به خدا.

هنگامی که روان از محل قضاوت بیرون می رود، راهنمایی به پیشوازش می آید. نسیم خوشبو و دوشیزه ای که زیباتر از او هرگز کسی ندیده است، از راستکاران استقبال می کنند. روان که مبهوت زیبایی آن دوشیزه است می پرسد که او کیست و از کجا آمده است. وی پاسخ می دهد که:«من همان «وجدان» توام». او مظهر اندیشه ها و گفتار ها و کردارهای آن روان است. از سوی دیگر، بوی بد ناخوشایند و عجوزه برهنه پیری که بسیار نفرت انگیز است و پر از عیب به پیشواز روان بدکار می آیند. این زن مظهر اندیشه ها و گفتارها و کردارهای اوست.

آنگاه روان به سوی پل چینوَت روانه می شود. این پل دو رو دارد بدین گونه: برای راستکاران عریض و آسان گذر است، اما برای بدکاران تغییر شکل می دهد و به صورت تیغه تیزی همانند تیغ شمشیر نمایان می شود، به طوری که روان در نیمه راه به قعر دوزخ فرو می افتد.

هنگامی که روان راستکار از پل می گذرد ایزدان مینویی را می بیند. «آتش» پیروزمند تاریکی را دور می کند، و روان که معناً پاک گردیده است به بهشت راهنمایی می شود. روان بدکار دچار عذاب های بزرگی می گردد و همچون گرگی که در دام افتاده باشد، مویه و زاری می کند، اما کمکی بدو نمی رسد. اعمال بد روان که به صورت حیوان درنده هراس انگیزی درآمده و او را به پیش می راند، وادارش می سازد که بر خلاف میل خود از پل بگذرد. پس از برداشتن سه گام که عبارتند از «اندیشه بد»، «گفتار بد» و «کردار بد»، با سر به دوزخ فرو می افتد و دچار انواع عذاب ها می شود.

گفته شده که هم بدکاران و هم راستکاران با مانعی رو به رو می شوند، و آن رودخانه ای است که از اشک های سوگواران درست شده است. زاری و گریه بیش از اندازه رودخانه را به طغیان می آورد و عبور از پل را برای روان دشوارتر می کند. زردشتیان زاری و مویه بیش از اندازه را گناه می شمرند، زیرا آن کار به سلامتی سوگواری کننده آسیب می رساند و به حال شخص درگذشته نیز فایده ای ندارد. آنچه بسیار مفیدتر است، اجرای مناسک صحیح است، زیرا این مناسک می توانند موجب آسایش فراوانی برای روان شوند.

زندگی آن جهانی در دین زرتشت

اکنون به سرنوشت روان پس از آنکه از پل چینوت گذشت یا از آن فرو افتاد، می پردازیم. اما پیش از آن که تصورات زردشتیان از بهشت و دوزخ توصیف گردد، لازم است سخنی درباره تصویر کلی زندگی آن جهانی گفته شود. وقتی که روان به محل پاداش یا محل مکافات می رسد، به جایگاه ابدی وارد نشده است.

اندیشه وجود مجازات ابدی در دوزخ از نظر اخلاقی مغایر با افکار زردشتیان است که اعتقاد دارند که تنها هدف از هر مجازات عادلانه ای بازسازی یا اصلاح است. پدر و مادری که فرزند خود را فقط محض مجازات تنبیه کنند، از ستمکاران به شمار می آیند. پس چگونه می توان چنین کاری را به خدا نسبت داد؟ رنج جاودانه در دوزخ نمی توانند اصلاح کننده باشد. بنابراین، خدای خوب نمی تواند آن را جائز بشمارد. بدین ترتیب، دوزخ زردشتی جایگاه موقتی است که در آن مجازات، هرچند سخت، اقدامی برای اصلاح است که با گناه تناسب دارد، به طوری که سرانجام وقتی خیر پیروز شود، همه مردم، هم از بهشت و هم از دوزخ، برانگیخته می شوند و همه آفریدگان با مبدأ خود که خدای کاملا خوب است، یکی می گردند.

بهشت در دین زرتشت

توصیف بهشت در نوشته های ویراف مقدس آمده است. گفته شده که او را در عالم شهود به بهشت و دوزخ برده اند تا سرنوشتی را که معتقدان در پیش دارند، برای آنان شرح دهد. ویراف را سروش و موجودات آسمانی دیگر از پل چینوت عبور دادند و در آن سوی پل فرَوَشی های آسمانی به دیدار او آمدند و او را به هَمِیستگان بردند که جایگاه کسانی است که اعمال نیک و بدشان برابر است. مجازات آنان فقط گرما و سرماست. ویراف از آن جا به طبقات گوناگون بهشت رفت.

نخست ویراف به طبقه ستارگان («ستاره پایه») رسید که «در آن جا از اندیشه نیک پذیرایی می شود». در آن جا روان ها که فروغ شان مانند ستارگان است، درخشان و پرشکوه بر تخت نشسته اند. در طبقه بعدی، یعنی طبقه ماه («ماه پایه»)، روان هایی هستند که از «گفتار نیک پذیرایی می کنند».

دوزخ در دین زرتشت

ویراف را پس از بازگشت به پل، به دوزخ بردند تا سرنوشت بدکاران را ببیند. آنان در سه شب نخستین پس از مرگ به اندازه ای که کسی در تمامی زندگی در جهان آزار ببیند، دچار رنج و عذاب می شوند.

عجوزه ی پیری که تجسمی از «وجدان» فرد بدکار است، ویراف را رهبری کرد و او از میان جای «اندیشه ی بد»، «گفتار بد» و «کردار بد» گذشت و به دوزخ داخل شد. در آنجا با سرما و گرمای شدیدی رو به رو گشت. تاریکی چنان غلیظ بود که می شد آن را با دست گرفت و تعفن چنان شدید بود که می شد آن را با کارد برید. او «دهان آزمند دوزخ را که مانند ترسناک ترین چاه بود» دید.

مردمان در دوزخ چنان تنگاتنگ در هم انباشته شده اند که زندگی قابل تحمل نیست، با این همه دوزخیان گمان می کنند که تنها هستند، و زمان چنان به کندی می گذرد که پس از گذشت سه روز می پندارند که دوران نه هزار ساله ی جهان گذشته است. همه جا پر از آفریدگان نابکار است که از نظر ظاهر به بلندی کوه ها هستند و روان های بدکاران را می درند و می ربایند. این بخت برگشتگان بیچاره از فراوانی بارش برف و گرمای آتش تند سوزان و از تعفن مشمئزکننده و سنگ و خاکستر در عذابند.

هر روانی متناسب با اعمال بد خود مکافات سختی می بیند:

زنی را که مرتکب زنا شده بود با پستان در دوزخ آویزان کرده و آفریدگان موذی همه ی بدن او را فراگرفته بودند.

مردی را که در کسب و کار کم فروشی کرده بود، وادار می کردند تا دائما خاک و خاکستر را در ترازو وزن کند و بخورد.

فرمانروای بی رحمی را معلق در فضا نگاه داشته بودند و پنجاه دیو دائما او را از پس و پیش با مارهای جهنده شلاق می زدند.

مرد بسیار ثروتمند خودخواهی را بر روی میله ی دندانه داری خوابانیده بودند و هزار دیو با خشونت بسیار او را لگدکوب می کردند.

تنبیه های هر فردی بنابر اعمال نیکی که انجام داده است، تعدیل می شود. مثلا مردی را که زنا کرده بود در پاتیل جوشانی نشانده بودند، اما چون او جانوران موذی بسیاری را با پای خود کشته بود، پاهایش از پاتیل بیرون بود و مانند قسمت های دیگر بدنش آزار نمی دید.

این متن ها نه تنها از جهت عرضه تصویر کلی بهشت و دوزخ به عنوان جایگاه عقوبت سخت و در عین حال اصلاح کننده، جالب توجه اند، بلکه از نظر عرضه جزئیاتی درباره آنچه زردشتیان گناه دینی به شمار می آوردند نیز درخور توجه هستند، مانند کم فروشی، حکومت غیر عادلانه فرمانروایان، زنی که دست به سقط جنین می زند، هم جنس بازی، خست و نظائر آنها.

هم بهشت و هم دوزخ با کلمات مربوط به ماده توصیف شده اند. بهشت در بالای زمین است و دوزخ در زیر زمین. خوشی ها و رنج ها نیز با کلمات مربوط به جسم توصیف شده اند. با این همه، در این متون تأکید شده است که این خوشی ها و رنجها از آنچه در جهان می بیند افزون تر است، و چون در نظر بگیریم که تأکید می شود که این رنجها و خوشی ها را «روان» می بیند، می توانیم حدس بزنیم که گمان می شد در این دوره ی پس از مرگ، روان رنج ها و خوشی ها را به صورت روحانی می بیند، گرچه زبانی برای بیان آن وجود ندارد.

نکته ی دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد، اندیشه ی عروج روان از طبقات مختلف آسمان است. عموماً چنین می پندارند که این اندیشه نشانه ای از یک تصور بسیار قدیمی است که به صورت های مختلف در سنت های گوناگون ظاهر می شود. از باب نمونه، ممکن است این عروج روان در نقوش برجسته ی کوما گنه تصویر شده باشد. این نقوش برجسته شاه را نشان می دهند که با خدایان گوناگون دست می دهد. همین تصور در آیین گنوسی و شاید در مهر پرستی که شخص تازه تشرف یافته از تعدادی پله های «نردبان» معنوی بالا می رود، نیز وجود دارد.

داوری جهانی در دین زرتشت

زردشتیان بر این باورند که تاریخ جهان دوازده هزار سال به طول می کشد. آخرین دوره که در آن بدی شکست می خورد، دوره ای است که با تولّد زردشت آغاز می شود، بنابراین، به عقیده ی زردشتیان ما در دوره ی انجامین تاریخ جهان زندگی می کنیم.

آخرین دوره ی تاریخ، خود به چهار دوره کوتاه تر تقسیم می شود و نماد هر کدام از آنها یکی از فلزات است: زر نماد دوره ای است که در آن «دین بهی» به زردشت الهام شد، سیم نماد دوره ای است که شاه حامی او دین را پذیرفت، روی نماد دوران ساسانی و آهن نماد دوره کنونی است که دین رو به تنزل است. گرچه در این دوران است که بدی مغلوب می شود، اما این نبرد داستان واحدی از موفقیت طولانی «خیر» نیست، بلکه مجموعه ای از زیروبم هایی است که در طی آن ها نخست نیکی و آنگاه بدی ظاهراً موفق می شود.

در طی دوران سه هزار ساله پایانی، زردشتیان منتظر آمدن سه منجی هستند که هر کدام هر هزار سال یک بار ظهور می کند. انتظار نخستین منجی را هزار سال پس از زردشت می کشیدند. از آنجا که عموماً بر آنند که زردشت در حدود ۶۰۰ ق. م می زیسته است، بایستی دو منجی نخستین تاکنون ظهور کرده باشند. بعداً خواهیم دید که چگونه زردشتیان راه حلی برای این مسئله یافته اند. آنان معتقدند که دوران آهن که دوران تنزل دین پیش از ظهور نخستین منجی است، هنوز ادامه دارد.

منجی، دوران آهن و دین زرتشت

نشانه ی این دوران چیزی است که سنت یهودی - مسیحی آن را «علائم آخرت» (علائم الظهور)، می نامد یعنی تجلیات ترس و قدرت شر.

دیوان خشم تبار «ژولیده مو» به ایران می تازند که حاصل آن نابودی کامل زندگی منظم این سرزمین است. زندگی خانوادگی و اجتماعی پریشان می شود و بزرگداشت راستی و عشق و «دین بهی» کاهش می یابد. آشفتگی کیهانی نیز به وجود می آید: خورشید و ماه نور خود را به کمال نمی افشانند، تاریکی و تیرگی، زمین لرزه و خشکسالی و قحطی در زمین به وجود می آید. در زمین جنگها در می گیرد، و زندگی چنان ترسناک به نظر می آید که زردشت که میگویند همه این ها را در عالم شهود بدو نموده اند، نیایش می کند که کاش در چنین دورانی از زندگی به سر نبرد. این حمله ی شر قرینه یورش او در آغاز تاریخ جهان است.

در آن زمان اهریمن خورشید را آزرد، زمین را به لرزه در آورد به گونه ای که کوه ها پیدا شدند، و نظم را دچار بی نظمی کرد. به همین گونه، در پایان جهان نور خورشید تغییر می یابد، زمین لرزه ها به وقوع می پیوندد و زندگی خانوادگی و اجتماعی و دینی دچار هرج و مرج می شود.

سرانجام بارش ستارگان در آسمان پیدا می شود که نشانه تولد شاهزاده پارسایی است که بر لشکر شر پیروز می گردد و سرزمین های ایرانی و تخت «دین بهی» را، پیش از تولد نخستین منجی، به صورت پیشین خود در می آورد.

نخستین منجی در دین زرتشت

اوشیدر منجی («گسترش دهنده ی راستکاری») گرچه از دوشیزه با کره ای زاده می شود، اما فرزند پیامبر بزرگ زردشت نیز هست. در اسطوره آمده است که نطفه زردشت در دریاچه ای نگهداری می شود و نزدیک به فرا رسیدن هزاره این نطفه دختر باکره پانزده ساله ای را که در آن دریاچه به آب تنی می پردازد بارور می کند و نطفه منجی در رحم او بسته می شود.

وقتی این منجی به سی سالگی می رسد، خورشید ده روز یکسره در میان آسمان در هنگام ظهر، یعنی «رَپیثوین»، در همان جایی که پیش از نخستین حمله اهریمن قرار داشت، می ایستد. منجی با فرشتگان بزرگ هم سخنی می کند و الهام دینی را که نخستین بار زردشت آورده بود، باز می آورد. با آمدن او وضعی همانند وضع بهشت به جهان باز می گردد. به مدت سه سال مردمان با هماهنگی بیشتر و به دور از آفریدگان به زندگی می کنند و بخشی از آفریدگان اهریمن یعنی نوع گرگ نابود می شود. بدین گونه ظهور نخستین منجی پیش آزمونی است برای فرا رسیدن کمال، یعنی تلفیق نظم اولیه با «دین بهی» که زردشت آن را آورده بود. با این همه، «باز سازی جهان» کامل نیست. بدی هنوز هست و بار دیگر اظهار وجود خواهد کرد.

متن ها درباره چگونگی بروز بدی که در پایان هزاره رخ خواهد داد، همداستان نیستند. در بعضی از متون آمده است که دشمنان ایران باز خواهند گشت و «دین بهی» و دولت را پایمال خواهند کرد، اما چنین می نماید که این مطلب، تاریخی کردن اعتقادی اساطیری است که در متن های دیگر آمده است.

در این متون گفته شده که شر به صورت زمستان هراس انگیزی که با جادوگری دیو مَلکوس به وجود می آید، ظاهر می گردد. برف و تگرگ بخش اعظم نوع بشر را از میان خواهد برد. با این همه، پیش از رسیدن دومین منجی، خیر دوباره پیروز خواهد شد، زیرا مردمان از وَری (قلعه ای) که جمشید ساخته است، (نک به ص ۵۶) بیرون خواهند آمد و زمین از آنان پر خواهد شد. در این زمین که دوباره پر جمعیت شده، بیماری دیگر کشنده نخواهد بود و مرگ فقط بر اثر پیری یا قتل اتفاق خواهد افتاد. بدین گونه، بزرگ ترین سلاح اهریمن که مرگ است، کم کم نیروی خود را تا پیش از تولد دومین منجی، از دست خواهد داد.

دومین منجی در دین زرتشت

اوشیدرماه، دومین منجی، مانند سلف خود از دوشیزه با کره ای زاده می شود. وی از نطفه زردشت که در دریاچه ای نگاهداری می شود، آبستن می گردد.

در حالی که خورشید در هنگام ظهور اوشیدر ده روز بی حرکت مانده بود، در این زمان بیست روز در میان آسمان در هنگام ظهر خواهد ایستاد و آفریدگان به جای سه سال، شش سال در کامیابی خواهند بود. در طی هزاره اوشیدر گرگ ها از روی زمین رخت بر می بندند و در این هنگام اعضای بیشتری از آفریدگان شر، از قبیل مارها، ناپدید خواهند شد. جهان به سوی وضع بهشتی بنیادین باز هم نزدیک تر خواهد شد. آدمی دیگر نیازی به خوردن گوشت نخواهد داشت و گیاهخوار خواهد شد و فقط آب خواهد نوشید.

با وجود این نیروی رو به افزایش «آفرینش خیر» و اخراج تدریجی شر، هنوز تا به پایان آمدن نیروهای تاریکی زمانی دراز مانده است. شر دوباره به صورت ضحاک، یعنی همان غولی که فریدون او را در غاری در کوه دماوند زندانی کرده است (نک به ص ۸۲)، اظهار وجود خواهد کرد. وی از زندان خواهد گریخت و با تاخت و تاز در جهان به ارتکاب گناه دست خواهد زد و یک سوم نوع بشر و حیوان را خواهد بلعید. به عناصر خوب یعنی به آتش و آب و گیاه آزار خواهد رساند. اما گرشاسب، یکی دیگر از قهرمانان باستانی، برانگیخته خواهد شد و سرانجام جهان را از این موجود شریر رهایی خواهد بخشید.

هزاره ی هر کدام از این منجیان الگوی روشنی را دنبال می کند: پیش از تولد این منجی نیکی اوج خواهد گرفت. ظهور معجزه آمیز او آفرینش را به وضع بهشتی نزدیک تر خواهد کرد و نیروهای شرکاستی خواهند گرفت. با وجود این، شر در هر موقعیتی حمله ای را آغاز خواهد کرد که تهدیدی برای نابودی نوع بشر خواهد بود تا این که سرانجام به دست یکی از قهرمانان اولیه مغلوب شود.

دین زرتشت و آخرین منجی

نطفه سَوشیَنت (سوشیانس)، آخرین منجی، نیز همانند دو منجی دیگر در رحم دختر باکره ای بسته می شود، اما با آمدن او پیروزی کامل و نهایی خیر نیز فرا خواهد رسید. بیماری و مرگ و شکنجه و آزار همه مغلوب خواهند شد، گیاهان دائما شکوفا خواهند بود و آدمی فقط غذاهای معنوی خواهد خورد. جهان در آن زمان کاملا و برای آخرین بار بازسازی خواهد شد.

سوشیانس مردگان را در همان جایی که در گذشته اند، برخواهد انگیخت. آنگاه همه مردمان به سوی داوری واپسین پیش خواهند رفت و در این داوری هر کسی اعمال نیک و بد خود را خواهد دید. نیکوکاران چنان در میان بدکاران مشخص خواهند بود که بره های سپید در میان بره های سیاه. پس از این داوری، بدکاران به مدت سه شبانه روز به دوزخ باز خواهند گشت و نیکوکاران به بهشت تا مکافات و پاداش درخور خود را ببینند.

در حالی که داوری بر سر پل (چینوَت) با پاداش و مجازاتی که به دنبال دارد، فقط خاص روان است، داوری واپسین که پس از رستاخیز است با همه وجود آدمی سر و کار دارد، هم با تن و هم با روان، تا سرانجام انسان آفریدگار را با همه وجود خود در هماهنگی کامل روح و ماده نیایش کند. اما نخست همه مردم باید از میان رودخانه ای از فلز گداخته بگذرند. این رودخانه که پیش از این، زمین را به شکل اولیه آن، یعنی به صورت دشت، هموار کرده است، در این زمان همه مردمان را نیز می شوید و می برد، تا آنان نیز در پاکی یکسان شوند.

هدیه جاودانگی هنگامی اعطا خواهد شد که سوشیانس در نقش موبد، قربانی نهایی را با آخرین حیوانی که برای خدمت به بشر کشته می شود، انجام دهد. این همان قربانی گاو است که قبلاً نقش او را در تاریخ اولیه ذکر کرده ایم. از پیه آن گاو و «هوم سفید» اساطیری که در «دریای کیهانی» قرار دارد، اکسیر جاودانگی تهیه خواهد شد.

پس از این، در متن ها شرح شکست انجامین شر آمده است، گرچه ممکن است در اصل، در دین زردشتی ترتیب تاریخی حوادث چنین نبوده باشد. هر یکی از موجودات ایزدی بر هماورد دیوی خود مستولی خواهد شد و او را نابود خواهد کرد تا سرانجام اهریمن و آز که باز مانده اند، به دوزخ بگریزند. فلز گداخته که سطح زمین را هموار کرده و آدمیان را فرا گرفته است، به دوزخ فرو خواهد ریخت، و تعفن و پلیدی را که مشخصه این جایگاه است در خود فرو خواهد برد، به طوری که کل شر اگر هم از میان نرود، عقیم خواهد شد.

متأسفانه درباره سرنوشت قطعی اهریمن در متون به وضوح سخن نرفته است. سوراخی که اهریمن از آن جا به جهان رخنه کرده بود، محکم بسته خواهد شد. با هموار شدن زمین و با تحقق اتحاد آرمانی تن و روان در انسان، بار دیگر همه ی آفرینش تلفیق کاملی از روح و ماده خواهد بود، همانگونه که اراده خدا بوده است.

خطاست اگر این رویداد را پایان جهان بنامیم، زیرا در دین زردشتی چنین نیست. اگر چنین باشد پایان جهان به معنی پیروزی اهریمن خواهد بود. بهتر است که آن را «بازسازی جهان» بخوانیم، همانگونه که خود زردشتیان آن را می نامند. جهان دوباره به وضع کاملی که پیش از حمله اهریمن از آن برخوردار بود، «بازسازی» می شود. اما این حوادث حتی معنایی والاتر از این هم دارد. امور درست به حالت پیشین خود باز نمی گردند، زیرا در این زمان اهریمن دیگر وجود ندارد، و اورمزد نه تنها به عنوان خیر مطلق و دانای مطلق، بلکه در این زمان به عنوان قادر مطلق نیز فرمانروایی می کند.

منبع: شناخت اساطیر ایران-جان هینلز- ترجمه:ژاله آموزگار، احمد فضلی